W czasie odpakowywania świątecznych prezentów i dokonywania podsumowań minionego roku niewiele osób zaprząta sobie myśli podatkami. Jeśli przy wigilijnym stole poruszony zostaje temat podatków, to zwykle w kontekście omawiania negatywnych zmian w prawie podatkowym i generalnego utyskiwania na uciążliwość systemu poboru danin.

Niekiedy jednak także ze strony fiskusa zdarzają się „prezenty” w postaci rozmaitych ulg i zwolnień. Poniżej omawiamy nieco zapomnianą i niedocenianą instytucję prawa podatkowego jaką jest zaniechanie poboru podatku.

Czym jest zaniechanie poboru podatku?

Zaniechanie poboru podatku jest jedną z nieefektywnych form wygaśnięcia zobowiązania podatkowego. Nieefektywną, gdyż w przypadku jej zastosowania, podatnicy objęci zaniechaniem nie są zobowiązani do wpłaty określonego zobowiązania podatkowego, a organy podatkowe nie są uprawnione do egzekwowania należności.

Zgodnie z art. 22 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej minister właściwy do spraw finansów publicznych może, w drodze rozporządzenia, w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym lub ważnym interesem podatników zaniechać w całości lub w części poboru podatków, określając rodzaj podatku, okres, w którym następuje zaniechanie, i grupy podatników, których dotyczy zaniechanie.

Organy podatkowe nie posiadają uprawnień do stosowania tego typu instytucji w drodze decyzji administracyjnej (za wyjątkiem ulgi klęskowej z ustawy o podatku rolnym). Jedyną właściwą formą jest rozporządzenie ministra, które powinno odpowiadać wszystkim cechom tego aktu normatywnego – w szczególności nie może to być akt zindywidualizowany, adresowany do konkretnego podatnika. Praktyka pokazuje, iż już sam tytuł rozporządzenia określa rodzaj podatku, którego dotyczy.

Podstawową przesłanką możliwości zastosowania zaniechania poboru podatku jest istnienie zobowiązania podatkowego. Jest to o tyle istotne, że samo powstanie obowiązku podatkowego nie będzie w tym względzie wystarczające – obowiązek podatkowy niekoniecznie bowiem przekształci się w zobowiązanie, a zatem skonkretyzowaną powinność świadczenia. Co więcej, zaniechanie poboru podatku musi dotyczyć świadczenia, którego termin płatności jeszcze nie minął, a zatem nie może być stosowane dla zaległości podatkowych, które na gruncie Ordynacji podatkowej mogą być jedynie umorzone.

W jakich sytuacjach dopuszczalne jest zaniechanie poboru podatku?

Ze swej istoty zaniechanie poboru podatku stanowi wyjątek od reguły powszechności opodatkowania, co niejako z definicji jest sprzeczne z interesem fiskalnym Państwa. Tym samym, także ocena przesłanek jego wprowadzenia, dokonywana przez ministra ma charakter wyjątkowy – wynikający z zastosowania przez ustawodawcę pojęć nieostrych.

Możliwość zaniechania poboru podatku występuje jedynie w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym lub ważnym interesem podatników (przesłanki traktuje się rozłącznie). Pojęcia interesu publicznego i ważnego interesu podatnika nie posiadają uniwersalnej definicji – konkretyzacja ich znaczenia następuje dopiero na gruncie danego stanu faktycznego. Z jednej strony, powoduje to trudność we wskazaniu jak należy rozumieć dane pojęcie (tutaj istotne wskazówki interpretacyjne wynikają z orzecznictwa sądów administracyjnych), z drugiej jednak zapewnia stosowną elastyczność w postaci możliwości każdorazowego dostosowania znaczenia tych pojęć do zmieniającej się rzeczywistości.

Interes publiczny nie powinien być utożsamiany wyłącznie z interesem fiskalnym budżetu Państwa (zapewnieniem jak najwyższych wpływów z tytułu podatków). Także względy społeczne, np. dążenie do zapewnienia zdolności ponoszenia ciężarów publicznoprawnych przez podatników, czy nawet polityczne (promowanie czy też premiowanie określonych postaw i zachowań) mogą przemawiać na korzyść skorzystania z instytucji zaniechania poboru podatku.

Z kolei odkodowanie pojęcia ważnego interesu podatników generalnie sprowadza się do analizy ich szeroko pojętej sytuacji życiowej (warunków egzystencji, nadzwyczajnych zdarzeń mających wpływ na sytuację ekonomiczną podatnika / grupy podatników).

Warto dodać, że nawet w przypadku wystąpienia wyżej wymienionych przesłanek, minister nie jest zobligowany do wydania rozporządzenia. Wynika to wprost z treści przepisu – organ „może” zaniechać poboru podatku. Zarówno zatem dookreślenie przesłanek oceny, jak i ostateczna decyzja pozostawiona została w sferze uprawnień, a nie obowiązków tego organu podatkowego.

Widać zatem wyraźnie, że analizowana instytucja może (i powinna!) stanowić element polityki fiskalnej Państwa.

Wybrane przypadki zaniechania poboru podatku

Tematyka zaniechania poboru podatku ponownie rozbrzmiała w ostatnim czasie z uwagi na finansowy aspekt Nagrody Nobla otrzymanej przez Panią Olgę Tokarczuk (projekt rozporządzenia z dnia 13 grudnia 2019 r. zawiera propozycję zaniechania poboru podatku dochodowego od osób fizycznych od nagród sfinansowanych przez Fundację Nobla, otrzymanych przez laureatów Nagrody Nobla oraz od Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii).

W uzasadnieniu projektu wskazano wyraźnie na wystąpienie interesu publicznego – „Zwolnienie podatkowe stanowi wyraz podziękowania za wysiłek twórczy, zaangażowanie docenione w skali globalnej i rozsławienie Polski na arenie międzynarodowej”

W projekcie zaproponowano, aby zaniechanie miało zastosowanie do dochodów (przychodów) uzyskanych od dnia 1 października 2019 r. do 31 grudnia 2021 r. – w ten sposób akt normatywny obejmie również potencjalnych przyszłych noblistów (rozporządzenie nie będzie zatem adresowane do konkretnej jednostki, pomimo, że realny zakres jego zastosowania pozostanie bardzo wąski).

Innym, specyficznym przykładem zastosowania omawianej instytucji jest rozporządzenie z dnia 15 października 1998 r., na mocy którego zaniechano w całości poboru podatku dochodowego od osób fizycznych od nagrody wypłaconej za pomoc w ujęciu sprawcy bądź sprawców zabójstwa nadinspektora Marka Papały, byłego Komendanta Głównego Policji.

W tym przypadku, widać wyraźnie jak szerokiego spektrum spraw może dotyczyć zaniechanie poboru podatku (istotnego także z perspektywy bezpieczeństwa publicznego). Nie zawsze więc interes fiskalny Państwa pozostaje na pierwszym planie.

Warto także wskazać na innego typu przykłady zaniechania poboru podatku:

• zaniechanie poboru PIT od nagród za uczestnictwo w „loterii paragonowej” (wpływ akcji na świadomość podatkową społeczeństwa),
• zaniechanie poboru PIT od nagród otrzymanych przez Powstańców Warszawskich (zaniechanie istotne społecznie uwzględniające trudną sytuację życiową tej grupy podatników),
• zaniechania poboru PCC od umowy sprzedaży lub zamiany waluty wirtualnej (niedostosowanie przepisów prawa do nowego rodzaju obrotu),
• zaniechanie poboru PIT od środków, które zostały przeznaczone z funduszu leśnego na łagodzenie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, w tym zagrożenia pożarowego, w zdewastowanych lasach w wyniku działania żywiołu (przyczynienie się do przyspieszenia niwelowania skutków zdarzenia).

Podsumowanie

Zaniechanie poboru podatku jest ważną instytucją prawa podatkowego. Nie jest zbyt często stosowana, a tym samym zauważalna przez statystycznego podatnika. Niemniej jednak warto pamiętać, że fiskus czasami potrafi spojrzeć na system prawa podatkowego z innej perspektywy niż tylko tabelki z wpływami budżetowymi.

„Prezenty” w postaci zaniechania poboru podatku są bowiem cenne dla obu stron. Cieszą się z niego podatnicy, a Państwo może czerpać korzyści z niefinansowych rezultatów swojego działania.